@@@
NHÀ VĂN KIM LÂN -
Lạ lẫm & gần gũi
Tôi đặc biệt chú ý đến một chi tiết
trong bài viết của nhà nghiên cứu và phê bình văn học Nguyễn Đăng Mạnh về nhà
thơ Tố Hữu. Ấy là vị giáo sư này kể về “cái sự hách” củaTố Hữu khi nhắc
nhở nhà văn Kim Lân ít viết, đúng ra là không chịu viết (Tố Hữu bảo Kim Lân
“Dạo này viết ít quá đấy”, Kim Lân chống chế “Bác lại phê bình em rồi”,
sau này Kim Lân còn kể “Có vậy thôi, nghĩ mà sợ quá”…). Việc này, nếu
chính xác thì tôi nghĩ, ở đây có mấy vấn đề: thứ nhất, Tố Hữu hách quá, dĩ
nhiên, vị trí, vai trò, tính cách cho ông cái quyền ấy; thứ hai, Kim Lân, nói
là buột miệng, nhưng ông nhà văn này thật sự khôn khéo và nhanh trí ma lanh,
nói toạc ra cái hàm ý nhắc nhở phê phán của bề trên một cách nôm na đầy thân
tình như anh em trong nhà với nhau; thứ ba, tiếng là sợ nhưng thực ra ông nhà
văn này không mấy sợ, bởi những gì mình đã viết (Vợ nhặt, Làng…) đều được
cả cấp trên và bạn đọc khen ngợi, mà mình cũng sai quấy gì đâu, còn như ít viết
thì chưa phải là tội tình gì cả, chẳng qua chưa viết đó thôi, mọi sự vẫn đang là
sự chờ đợi kia mà; thứ nữa, ông nhà văn diễn giỏi cực, nên nhớ thời trai trẻ
Kim Lân từng diễn tuồng (bút danh Kim Lân là ông lấy theo tên một
nhân vật trong tích tuồng cổ Sơn Hậu mà ông yêu thích hoặc từng diễn, Đổng
Kim Lân, và cái tài diễn của ông còn được thể hiện ở vai Lão Hạc phim “Làng
Vũ Đại ngày ấy”, vai Lý cựu phim “Chị Dậu”). Với ngần ấy, Kim
Lân thoát ra khỏi sự nhắc nhở và kiềm toả của Tố Hữu một cách thần kỳ. Là tôi
suy luận vậy.
Nói lại hi tiết này, thực tình tôi đặt
một nét bút mạo muộn và hơi liều với ý định phác thảo nhà văn Kim Lân theo những
gì tôi nghĩ về ông.
Tôi chưa có cái may được hầu chuyện
Kim Lân mà chỉ đôi lần diện kiến ông theo dạng “kính nhi viễn chi”, nhìn
từ xa mà kính. Nhà ông ở trong ngõ Hà Hồi, Hà Nội, cơ quan tôi, Đài Tiếng nói
Việt Nam thì chiếm cả dãy phố Bà Triệu kéo dài từ số nhà 37 đến 45 cách ngõ Hạ
Hội chút ít. Thế nên tôi mới tình cờ chạm mặt ông khi bát phố. Lần đầu, ông đi
dạo loanh quanh ngay đầu ngõ nhà mình, khi ngang qua chợt nhận ra Kim Lân, ông
đang nói chuyện với ai đó, tôi có chút ngỡ ngàng, muốn nhìn lâu nhưng ngại nên
cách xa một đoạn tôi dừng lại quan sát. Ông nói chuyện đấy nhưng mắt vẫn nhìn
quanh quất nhìn phố và hình như cái nhìn của ông chạm ánh mắt ngưỡng mộ của tôi
khiến tôi ngại mà rời đi. Lần sau, tôi vừa
băng qua đường đoạn ngã tư phố Bà Triệu-Trần Hưng Đạo, chạm ngay ông gần cổng
cơ quan trung ương Đoàn thanh niên, tôi lúng búng chào không thành tiếng. Ông mặc
bộ đồ ta nâu chậm rãi bách bộ một mình. Tôi lưỡng lự định dừng lại bắt chuyện
nhưng cảm giác như ông không tương tác gì với mình nên thôi. Kim Lân không biết
tôi là ai, dĩ nhiên thế, và rất có thể ông xem như bao nhiêu người khác, tình cờ
gặp ông, nhận ra ông, nhìn ông ngưỡng mộ, lại có gì đấy lạ lẫm mà gần gụi?...
Ngưỡng mộ, lạ lẫm nhưng thân quen gần
ũi, là tâm trạng của tôi khi ấy. Chẳng hiểu sao, cả hai lần tình cờ chạm mặt
ông tôi đều muốn tiếp cận, làm quen nhưng rồi ngần ngại lại thôi? Phải chăng, Kim
Lân không phải là người quảng giao, kiểu đi đây đó, xuất hiện chỗ đông người,
ai cũng biết như Tô Hoài, Hoàng Cầm… hay những nhà văn nhà thơ đàn em như Phạm
Tiến Duật, Đỗ Chu, Vũ Quần Phương… thêm nữa, ông viết ít, không tập sách này bộ
sách ra mắt gây xôn xao văn đàn, ấy là sự lạ lẫm? Còn cảm giác thân quen gần
gũi với giới cẩm bút và bạn đọc nói chung, ấy là các tác phẩm của Kim Lân (Làng,
Con chó xấu xí, Vợ nhặt…) được đưa vào sách giáo khoa, chương trình giảng dạy,
đề thi các loại, được các nhà nghiên cứu phân tích mổ xẻ, các nghiên cứu sinh
làm đề tài thạc sĩ, tiến sĩ… tử nhiều năm nay cho đến bây giờ và sau nữa. Sự
ngưỡng mộ ư, con người khép kín và có gì đó bí hiểm Kim Lân (mấy người biết
tên thật của ông là Nguyễn Văn Tài) lại xuất hiện trước công chúng dưới
hình thức tài tử xi-nê, vai lão Hạc (phim Làng Vũ đại ngày ấy) và
vai Lý cựu (phim Chị Dậu). Xem phim, khán giả tò mò xem ông diễn là
chính, hơn là xem nhân vật, ở đấy người ta còn bắt gặp con người và cảnh sắc
nông thônViệt Nam thân quen gần gũi từng tồn tại bao đời nay… Kim Lân, với ngần
ấy, thử hỏi sao không ngưỡng mộ được. Chưa hết, ông còn là thân sinh của các hoạ
sĩ tài danh nổi như cồn là Thành Chương, Nguyễn Thị Hiền,…
Nói đi thế là để nói lại, một việc đã
qua. Ấy là đợt xét tặng giải thưởng Nhà nước và giải thưởng Hồ Chí Minh về lĩnh
vực văn học nghệ thuật gần nhất, Kim Lân trượt giải thưởng Hồ Chí Minh, vì lý
do, các phẩm xuất sắc và tiêu biểu của Kim Lân đã được sử dụng để xét tặng giải
thưởng Nhà nước cho ông thời gian trước rồi, trong khi ông không có tác phẩm mới
nào sau đó cộng thêm cho nặng ký đặng xét trao giải thưởng Hồ Chí Minh lần này.
Nói vậy không sai song cũng đúng. Nếu đem đối chiếu với quy định tiêu chí xét
giải hiện hành thi là vậy, nhưng điều đáng bàn trong trường hợp cụ thể là Kim
Lân, với các tác phẩm xuất sắc đã có của mình (từng sử dụng làm căn cứ khi
xét tặng giải thưởng Nhà nước co ông trước đó) vẫn có sức sống mãnh liệt,
hiện tại vẫn đang được đưa vào các bộ sách giáo khoa, được giảng dạy, được
trích dẫn sử dụng làm đề thi tốt nghiệp, thi tuyển đại học, thi học sinh giỏi…
Trong khi, có nhà văn, được trao giải thưởng Hồ CHí Minh đợt này thì cả tác phẩm
(sử dụng xét trăo giải thưởng Nhà nước) cùng các tác phẩm cộng thêm để xét giải
thưởng Hồ Chí Minh đợt này chỉ ở mức nhàng nhàng. Dĩ nhiên, mọi sự so sánh đều
là tương đối. Vấn đề, tại sao các cấp Hội đồng xét duyệt không vận dụng linh hoạt
các tiêu chí cố định với thực tế cuộc sống, khi mà nhà văn Kim Lân hoàn toàn xứng
đáng nhận giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
Đặt vấn đề này, tôi muốn so sánh,
đúng ra là dẫn một trường hợp khác, bởi mọi sự so sánh chỉ là tương đối, khi Hội đồng xét tặng biết vận dụng một cách
linh hoạt các quy định cứng về tiêu chí và thực tế đời sống để xét tặng danh hiệu
nghệ sĩ nhân dân (NSND) cho nghệ sĩ ngâm thơ Trần Thị Tuyết. Tôi nhớ, thời điểm
đó, tôi làm công tác tổ chức cán bộ ở Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV) nên đơn vị
tôi chịu trách nhiệm đứng ra tổ chức cho Hội đồng cấp cơ sở bình xét, bỏ phiếu
đề nghị công nhận danh hiệu Nghệ sĩ ưu tú (NSUT) và Nghệ sĩ nhân dân cho các
nghệ sĩ từng công tác ở VOV, trong đó có nghệ sĩ ngâm thơ Trần Thị Tuyết. Căn cứ
theo quy định hiện hành của ngành văn hoá thì có tiêu chí nghệ sĩ phải đoạt được
số lượng huy chương vàng, bạc gì đó ở các hội diễn hay liên hoan nghệ thuật
ngành nghề v.v… Nếu rập khuôn vậy thì nghệ sĩ Trần Thị Tuyết không đủ tiêu chuẩn,
bởi ở vào thời kỳ hoạt động nghệ thuật của bà, lấy đâu ra các loại huy chương
như thế, trong khi, nói đến nghệ thuật ngâm thơ thì ai cũng biết nghệ sĩ Trần
Thị Tuyết là số một ở nước ta suốt một thời gian dài. May mắn thay, phần lớn
các thành viên của Hội đồng bình xét đều thống nhất cho rằng, nghệ thuật ngâm
thơ tuyệt đỉnh của nghệ sĩ Trần Thị Tuyết được công nhận và ghi nhớ, hay nói
cách khác là sống trong lòng khán thính giả cả nước cùng kiều bào ở nước ngoài.
Hội đông cấp cơ sở đã thống nhất ý kiến này để dề nghị lên Hội đồng cấp trên. Lại
may nữa, Hội đồng bình xét cao nhất đã chấp nhận sự vận dụng linh hoạt của Hội
đồng cấp cơ sở, quyết định công nhận danh hiệu NSND cho nghệ sĩ ngâm thơ Trần
Thị Tuyết.
Lại nữa, điều tôi dẫn ra đây là muốn
nhấn mạnh, việc bình xét danh hiệu này nọ hay tặng giải thưởng nọ kia, khi tiêu
chí bình xét vừa mang cả yếu tố định tính và định lượng, thì khi thực hiên,
chúng ta cần sự linh hoạt trong vận dụng các tiêu chí có sẵn trong những trường
hợp cụ thể, bởi các tiêu chí ấy chưa hẳn là chuẩn mực chính xác, chưa phải là sự
toàn bích, đấy là chưa nói đến chúng luôn tỏ ra lạc hậu với thực tiễn cuộc sống.
Trở lại chuyện về nhà văn Kim Lân. Với
riêng tôi, ông cứ thấp thoáng đâu đó mà lại hiển hiện trước mắt, ông lạ lẫm và
kỳ bí đấy nhưng lại hết sức thân thuộc gần gụi, ông ẩn hiện như bóng dáng cuộc
đời vậy,…
Năm 2020, Hội Nhà văn Việt Nam cùng
gia đình ông tổ chức lễ kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Kim Lân tại trụ sở của Hội
ở số 9 phố Nguyễn Đình Chiểu. Các tham luận hé mở thêm nhiều góc cạnh, chi tiết
cuộc đời và văn chương của ông. Thú vị đấy, nhưng với tôi (và có thể nhiều
người khác nữa), độc đáo và thú vị nhất là hàng trăm bức ảnh chân dung Kim
Lân, với người thân, với bạn văn, bạn bè
ở nhiều góc độ, thời điểm, của nghệ sĩ nhiếp ảnh tài ba Nguyễn Đình Toán trưng
bày, cho thấy một Kim Lân đa chiều, độc đáo đấy mà hết sức bình dị ở mọi phương
diện cuộc đời,…
Tôi tin, không bao lâu nữa, Kim Lân sẽ
được Nhà nước ta truy tặng giải thưởng cao nhất về văn học nghệ thuật với những
gì ông đã cống hiến cho văn học nước nhà. Nếu được vậy thì thậy quý, song hơn hết
là hình bóng ông cùng các tác phẩm giá trị mà ông đẻ lại sẽ còn mãi với cuộc đời
này !...
Nhận xét
Đăng nhận xét