Tiêu luận về NGUYỄN HUY THIỆP (rút gọn, cập nhật)

 

@@@

TRIẾT LÝ “đèn vàng”

TRONG “không gian Nguyễn Huy Thiệp”

 

(Nguyễn Chu Nhạc)

 

1.

Người ta bảo ông là người giăng lưới bắt chim

Ấy là Nguyễn Huy Thiệp !

Ông là ai? Nhà đoản thiên tiểu thuyết, nhà tiểu thuyết, nhà viết kịch, nhà phê bình, nhà thơ? Là tất cả các nhà ấy, theo tôi đều xứng đáng cả. (mặc dù có thể chính ông chẳng cần thế ).

Tôi muốn viết về ông, song khó quá. Khó bởi ông là một người quá nổi tiếng, không riêng ở Việt Nam, mà cả ra thế giới. Khó nữa, bởi đã có quá nhiều người viết về ông. Trần Đăng Khoa bảo là mình đã bắt mạch được Nguyễn Huy Thiệp, phát hiện ra ông nhà văn này mắc căn bệnh nói ngược, và còn xem đấy là ngón nghề của ông ta, như vậy bệnh này  thành thể mạn tính, có chữa cũng không khỏi được, nên cách tốt nhất là không phải kê đơn gì sất, để mãi cơ thể tự miễn dịch rồi khắc khỏi. Ha, thày lang băm này cũng tài ra phết.  Tôi nghĩ, mình có cách nhìn, cách hiểu của riêng mình. Cũng như ký họa người vậy. Bắt được thần thái người được ký họa hay không, vả lại khuôn mặt người ta, góc nhìn mỗi lúc mỗi khác chứ ?

Song trước tiên là cảm nhận về con người ông. Trong mắt ông, tôi chẳng là ai cả, chắc chắn là thế. Còn với tôi, ông là một người cầm bút đáng kính trọng (tôi thích từ đáng nể hơn). Nói tôi biết ông, đơn giản là tôi đã từng mò đến nhà ông ở Khương Trung cùng với nhà văn Văn Chinh và mấy anh ở toà soạn báo Nông nghiêp Việt Nam, khi ông mới nổi tiếng với dăm truyện ngắn gây chấn động văn đàn Việt Nam. Tuy nhiên, lần ấy ông vắng nhà nên chúng tôi chỉ chuyện trò xã giao với vợ ông và ngắm cơ ngơi vườn tược đơn sơ của ông. Và nó cho tôi cảm giác ông là một hàn sĩ ẩn dật, song tài năng xuất chúng, nhất là khi ấy, người ta tò mò nói về xuất thân hàn vi của ông, một anh giáo dạy môn phụ, lịch sử, ở đồng rừng Tây Bắc, rồi bỏ về thủ đô làm "thợ vẽ" ở Công ty Thiết bị và đồ dùng học sinh. Với làng văn Hà Thành dạo ấy, Nguyễn Huy Thiệp như một loài hoa rừng, ví như hoa anh túc hay một loài hoa hoang dại sặc sỡ và thơm hắc thế nào chưa rõ, nhưng lạ. Khác hẳn với lần ấy, sau này tôi cũng đã gặp ông đôi ba lần, toàn vào dịp giáp Tết Nguyên đán khi Báo Nông nghiệp Việt Nam tổ chức gặp mặt các cộng tác viên trong năm, nhất là những tác giả có bài in trong số tết. Để ý, trong mấy lần đó, giữa không khí ồn ào của bia ruợu, ông đều yên vị lẳng lặng, thỉnh thoảng trả lời một vài câu hỏi của ai đó, điềm nhiên vô sự. Tôi không phải là người nổi tiếng nên không biết cảm giác và sẽ ứng xử như thế nào trước đám đông, song quan sát ông, tôi thấy hình như ông cũng không  là người của đám đông thì phải. Ông như không tồn tại ở những chỗ đó.

Tôi luôn có một cái nhìn về con người này, mà cảm nhận đầu tiên đã chi phối suy nghĩ của tôi về ông và cả sự nghiệp văn chương của ông, khi ông còn khuất lấp, chỉ qua một truyện ngắn tôi tình cờ đọc được trên Báo Văn Nghệ từ lâu lắm rồi. Đó là truyện ngắn Huyền thoại phố phường. Khi đọc truyên này, chỉ ít dòng đầu tôi đã như bị một thứ ma lực mê dụ, bàng hoàng vì thích thú. Đọc chậm lại lần thứ hai vẫn thấy hay, và lần này, tôi đã đủ bình tĩnh để nhìn nhận xem nó hay ở chỗ nào và vì lẽ gì. Tôi nhìn tên tác giả. Nguyễn Huy Thiệp. Một cái tên lạ hoắc, rõ là mình chưa thấy bao giờ.

Sau này, khi tiếng tăm nổi như cồn với hàng loạt truyện ngắn xuất sắc liên tục đăng đàn được bạn đọc yêu thích như:Tướng về hưu, Con gái thuỷ thần, Trương Chi, Chảy đi sông ơi, Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết, Những người thợ xẻ, Bài học nông thôn, Không có vua, Muối của rừng, Giọt máu, Thương nhớ đồng quê,  Sống dễ lắm, Như sương như khói bay v.v…

Nguyễn Huy Thiệp có biệt tài đóng dấu ấn của mình vào các nhân vật lịch sử, qua hàng loạt truyện như Trương Chi, Chút thoáng Xuân Hương, Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết, Nguyễn Thị Lộ, Mưa Nhã Nam, cũng như một số truyện ngắn sau này lấy cảm hứng từ người này, người kia (Đưa sáo sang sông, Hạc vừa bay vừa kêu thảng thốt ...) . Ông có biệt tài khắc họa các nhân vật lịch sử từ góc nhìn khác, làm họ sống động hẳn lên, chứ không phải là các bức tượng chết cứng, khiến họ vừa là thần thánh vừa kẻ đời thường trần tục. Theo tôi cái khác người của Nguyễn Huy Thiệp là vậy. Tôi xin không bàn về lối kể chuyện, câu chữ, hội thoại của Nguyễn Huy Thiệp, bởi đã có quá nhiều nhà phê bình viết về những điều đó rồi. Tôi thì tôi phục sát đất, vì có chuyện hay không có chuyện, ông cũng phẩy vài nhát là ra ngay diện mạo, hơi hướng. Đấy là cái tài trời cho, tôi nghĩ thế, bởi chẳng có học hành, kiến thức, ai dạy dỗ mà thành thế được. Cái tài "phảy" của ông lan sang cả tiểu luận, phê bình. Vì thế mới có chuyện, Nguyễn Huy Thiệp phảy ra Đồng Đức Bốn, Nguyễn Bảo Sinh, Lê Kim Giao... Lẽ dĩ nhiên, họ cũng phải có gì thực chất của họ thì Nguyễn Huy Thiệp mới phảy ra được. Có bột mới gột nên hồ mà.

 

2.

Về Nguyễn Huy Thiệp từ khi ông xuất hiện cho đến giờ ông không còn nữa nhưng nhắc đến các tác phẩm của ông, luôn có hai luồng khen chế. Mặc thế, tôi yêu thích văn của ông và tôi nhìn nhận chúng theo cách nghĩ của riêng tôi. Để gia tăng sức  hiểu, tôi đã phải đọc lại Nguyễn Huy Thiệp.

Ở đây, tôi không lạm bàn về các thể loại khác (như kịch, tiểu thuyết và phê bình văn học) của Nguyễn Huy Thiệp. Cũng không bàn về thơ ông, vì ngoài đôi ba khúc thơ ông ngẫu hứng đưa vào một số truyện ngắn với ý đồ riêng, nghe đâu Nguyễn Huy Thiệp từng làm thơ. Tôi chỉ khoanh lại các sáng tác thuộc thể loại truyện ngắn của ông với ý muốn đi tìm thi pháp của Nguyễn Huy Thiệp ở thể loại này.

Đọc lại truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, với tôi là một sự ngẫu nhiên. Có một gợi ý của nhạc sĩ Nguyễn Vĩnh Tiến về sự trợ giúp từ nền tảng số Youtube, tôi đã nghe đoc các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, thức dậy trong tôi cảm xúc, tâm trạng những ngày xưa còn chưa xa, khi hóng từng truyện ngắn của ông xuất hiện trên báo chí,… Tôi nghe lại một loạt truyện  Sống dễ lắm, Không có vua, Những bài học nông thôn, Bài học tiếng Việt, Tội ác và trưng phạt, Huyền thoại phố phường Chảy đi sông ơi, Muối của rừng, Quan âm chỉ lộ, Sang sông, Mưa Nhã Nam, Ông Móng,  Giọt máu, Con gái thủy thần, Những người thợ xẻ, Như sương như khói bay .. Những truyện ngày trước tôi rất thích, đọc đi đọc lại nhiều lần gần như thuộc, vậy mà giờ nghe lại thấy quen mà lạ. Có lẽ, sau nhiều năm, đời sống xã hội thay đổi nên cách nhìn nhận, đánh giá cuộc sống của tôi cũng khác, tâm trạng đọc cũng khác trước. Nếu ngày trước, tôi háo hức đọc như nuối từng chữ từng câu rồi bị cuốn theo ma lực mặc cho Nguyễn Huy Thiệp dẫn dắt, thì nay, tôi nghe người dọc diễn cảm với tâm trạng muốn thẩm định lại,...Thấy quen thì rõ rồi, còn lạ là bởi chợt phát hiện ra điều này điều kia, hàm ý này hàm ý nọ trong câu chuyện cũ mà trước đây mình chưa từng ngộ,...

Tôi đặc biết thích cái triết lý “đèn vàng” được Nguyễn Huy Thiệp nêu ra rồi kiến giải trong truyện ngắn “Bài học tiếng Việt”  mà ông lấy nguyên mẫu từ cố nhà văn Vũ Trọng Phụng, một tiểu thuyết gia nổi tiếng và xem như hàng đầu của văn học Việt Nam hiện đại. Song trước khi bàn về cái triết lý “đèn vàng” này, tôi  muốn nói đến một phương thức đặc sắc làm nên bản sắc truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, đó là nghệ thuật không gian truyện, mà ở đây, tôi gọi là không gian Nguyễn Huy Thiệp.

Trong những truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, thì không gian truyện thật đặc biệt, dù chỉ là không gian hẹp trong một chuyến đò ngang với thời gian mươi phút (Sang sông), hay không gian hiu quạnh trong túp nhà tuềnh toàng, xác xơ ven sông Đà mờ  mịt khói sương (Như sương như khói bay), hay không gian rộng lớn tầm cỡ quốc gia, dân tộc, triều đại (Kiếm sắc, Vàng lửu, Phẩm tiết)  hoặc không gian xuyên suốt hàng trăm năm qua bốn đời của gia tộc họ Phạm (Giọt máu),... Và trong không gian nào thì cũng đủ để chứa câu chuyện, lớp lang với hàng tá khái niệm, hàng mớ lý thuyết, hàng đống minh chứng mà tác giả cố tình nhồi nhét vào. Đó là cái tài của riêng Nguyễn Huy Thiệp, bởi ở đấy, luôn chứa đựng những cập khái niệm đối lập, như  đao đức-vô luân, sáng tỏ-vô minh, văn minh-mông muội,ý thức-vô thức, cao cả-hèn hạ, phúc thiện-tội ác,, tinh yêu-hận thù,... Cũng ở cái không gian hỗn độn thực hư lẫn lộn ấy, cái có lý và sự vô lý đều có chỗ trong một trật tự lo-gic theo khuôn phép của tác giả. Đó  chính là giọng điệu kể chuyện ma mị, ngôn ngữ hội thoại quỷ ám. Tôi nghĩ, bằng ấy, Nguyễn Huy Thiệp đã thực sự  lám bạn đọc bị ám ảnh,...

Giờ thì tôi nói về triết lý “đèn vàng” của ông. Trong truyện “Bài học tiếng Việt”, sau khi đưa ra các trạng huống đền xanh, đền đỏ, đấy là những tín hiệu dứt  khoát một chiều, Nguyễn Huy Thiệp đi sâu phân tích trạng thái “đèn vàng”. Đây là trạng thái lưỡng lự. Ở trạng thái này, mỗi con người có sự lựa chọn khác nhau theo tính toán của riêng mình, hoặc dấn tới vượt thật nhanh, hoặc dứt khoát  dừng lại chờ đợi, lại cũng có thể lưỡng lự giữa đi hay dừng, và như thế, mỗi sự lựa chọn sẽ có những kết quả tương ứng, thuận lợi  hay bất trắc tùy sự may rủi,... Trở lại các sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, hầu như các truyện, đều giăng mắc những ngã tư đèn vàng, ông đưa đẩy và dẫn dắt các nhân vật của mình đến trạng thái đèn vàng, để cho họ tự lựa chọn theo mạch  chuyện, tâm lý nhân vật  và lo-gic tình tiết,... rồi  cứ thế, tác giả tiện nước đẩy thuyền, tha hồ đưa hàng lô triết luận của mình,...

Trạng thái đèn vàng được đặt trong không gian truyện ma mị hư ảo mà ở đấy có cả thiên thần và ác quỷ, thiên  đường và dịa ngục thì đương nhiên, cả nhân vật và bạn đọc chúng ta dễ bị ám thị,...và khi ấy, mặc sức thuân theo ý đồ của tác giả-nhà phù thủy,...

Một điểm nữa, nhìn chung, không gian Nguyễn Huy Thiệp thường đượm buồn, các cung bậc và tâm trạng đem đến nỗi buồn, rồi  lây lan sang người khác như  một thứ bệnh truyền nhiễm. Nhưng mà nó đẹp, đầy tính thẩm mỹ. Còn nó có nguy hiểm hay không thì tùy mức thẩm thấu của mỗi người đọc?...

Nguyễn Huy Thiệp cũng hay nói đến tín ngưỡng, tôn giáo. Dường như, ông luôn đi tìm nó, thứ tín ngưỡng của riêng ông, mà ở đấy, đánh thức được Lòng trắc ẩn- qua đó giáo dục, giáo hóa, đúng hơn, sự khai hóa lại thì phải?

Thêm nữa, Nguyễn Huy Thiệp cũng hay tự mâu thuẫn với chính mình. Song  có lẽ vậy, khi đọc truyện của ông, đến đâu thích thú đến đó, rồi cứ thế sa vào bẫy mà ông giăng mắc lúc nào không biết,  đến lúc hết truyện  lại như mờ mịt chẳng có lối ra và khi ấy bỗng nhận ra hình như mình không hiểu ông đã nói gì. Lối viết ấy là điểm mạnh của Nguyễn Huy Thiệp, nó gây ảnh hưởng, chi phối nhiều cây bút văn xuôi khác, mà sau này, tôi nhận ra dấu vết ấy ở truyện ngắn này truyện ngắn nọ ở cây bút nọ cây bút kia. Kể cả tác giả bài viết này, cũng từng bị ảnh hưởng lối viết của Nguyễn Huy Thiệp.

Sau này, đọc thêm  diễn văn của Nguyễn Huy Thiệp khi ông nhận giải thưởng văn học quốc tế ở Italia, giải Premio Nonino (2008) , tôi càng thấm những điều đó!... 

Lại cũng nghe chuyện, chẳng rõ thực hư, rẵng những năm sau này, khi sức viết đã giảm, Nguyễn Huy Thiệp chờ đợi khi nghĩ mình xứng đáng giật cái Nobel văn chương, nên mỗi mùa trao giải, dịp tháng Mười hằng năm, ông có ý hóng. Thế nên, khi Hội đồng Nobel văn chương xướng tên một ai đó, ông lại tự than “Thế là lại trượt cái Nobel năm nay”. Người ta bảo, ông tự huyễn hoặc và cứ cho là thế đi. Tôi lại nghĩ, không sao cả, chẳng việc gì phải tự ti, người có tài thì có quyền tự đánh giá mình mà hy vọng chứ, khi mà các tác giả nhận giải Nobel những năm gần đây, đọc văn chương của họ đâu có cao siêu và hấp dẫn hơn văn của Nguyễn Huy Thiệp?!...